قصد کردن غُزان به کشتن یک مردى تا آن دگر بترسد

 غُزان: از طایفه‏ هاى ترکان شرقى که در آغاز سده ششم هجرى از ما وراء النهر به خراسان آمدند و خراج گزارى ایران را پذیرفتند اما در اثر بد رفتارى عاملان سنجر با آنان، به خراسان تاختند و در سال 548 ه. ق پس از اسیر کردن سلطان سنجر، بر مرو غارت بردند. سپس رو به نیشابور آوردند. و آن شهر را نیز غارت کردند و مردم آن را کشتند و خرابى بسیار به بار آوردند. گروهى از علماى اسلام از جمله مُحمّدِ یَحیى را به قتل رساندند. برخى قصیده‏هاى خاقانى و انورى اندکى از فجایع آنان را حکایت مى‏کند.

داستانى که مولانا آورده است نزدیک است به جمله‏اى که سعدى از گفته قاضى همدان آورده (دیگرى را بیندازد تا من عبرت گیرم).

زدن: حمله بردن.

حکمت: در این جا یعنی علت ودلیل.

هیبت زدن بر کسى: ترسیدن او.

پیدا کند: یعنی نشان بدهد.

آخر زمان: یعنی عصر محمدی، دوران اسلام.

قرن ها: یعنی اقوام وملل

آخِرُونَ السَّابِقُون: اشاره به حدیث نبوی(ص) «نَحنُ الآخِرُونَ السَّابِقُونَ یَومَ القِیامَةِ بَیدَ أنَّهُم اُوتُوا الکِتابَ مِن قَبلِنا وَ اُوتِیناهُ مِن بَعدِهِم: ما پسینیانیم که روز رستاخیز پیش مى‏افتیم، جز که آنان را پیش از ما کتاب دادند و ما را پس از آنان.» به موجب این حدیث، ملت اسلام با این که در تاریخ ادیان آخِر است، اما درقیامت پیش از پیروان مذاهب دیگر قرار می گیرد.[1]

عارض: به قرینه «رحمت» ممکن است به معنى «ابر» باشد، چنان که در قرآن کریم است «فَلَمَّا رَأَوْهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِیَتِهِمْ قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا: چون دیدند ابرى را که روى به وادیهاشان نهاده گفتند این ابرى باران زا براى ماست.»[2]

          پس سپاس او را که ما را در جهان             کرد پیدا از پس پیشینیان‏

          تا شنیدیم آن سیاستهاى حق                      بر قرونِ ماضیه اندر سبق‏

3118- 3117 / د /1

( 3057) غزها که طایفه‏اى از ترکان خونریز بودند براى غارت بیک ده وارد شدند. ( 3058) در آن جا دو نفر از اعیان ده را دستگیر کرده و بر آن شدند که یکى از آنها را بکشند. ( 3059) دست او را بستند که بکشند مرد گفت آقایان‏. ( 3060) براى چه مرا مى‏کشید و چرا تشنه خون من شده‏اید. ( 3061) در کشتن من چه حکمتى هست در صورتى که من درویش عریانى هستم‏. ( 3062) گفتند تو را مى‏کشیم تا رفیق تو بترسد و زر و مال خود را بما نشان دهد. ( 3063) مرد گفت رفیق من از من فقیرتر است گفتند نه او دروغ مى‏گوید مالدار است و زر دارد. ( 3064) مرد گفت اگر با احتمال و وهم شما کار مى‏کنید من و او در این مرحله مساوى‏ هستیم‏. ( 3065) بنا بر این او را بکشید تا من بترسم و زر را بشما نشان دهم‏. ( 3066) پس کرم خداوندى شامل حال ما شده که ما در آخر زمان آمده و در انتها واقع شده‏ایم‏. ( 3067) آخرین قرنها از قرنها همه پیش است زیرا پیغمبر (ص ع) فرمود «نحن الآخرون السابقون» ما در آخر واقع شده و از همه پیش افتاده‏ایم‏. ( 3068) زیرا هلاک قوم نوح و قوم ثمود براى ما باعث رحمت گردید. ( 3069) آنان را خداى تعالى کشت تا ما بترسیم و عبرت بگیریم و اگر بعکس بود واى بحال ما.